एक जनाले अंग दान गर्दा आठ जनाले नयाँ जीवन पाउँछन्ः डा. श्रेष्ठ

मानिसले अंग दान गर्नुभनेको सबैभन्दा ठूलो दानको रुपमा लिइन्छ । नेपालमा पहिला अंग दान गर्नुलाई कानुनी रुपमा मान्यता दिइएको थिएन । अहिले नेपालमा ब्रेनडेथ भएका व्यक्तिको अंग प्रयोग गर्न पाउने नियमले कानुनी मान्यता पाएको ५ वर्ष भइसकेको छ । यसबीचमा ३ जना ब्रेनडेथ भएका व्यक्तिको मिर्गाैला र कलेजाले गरी ६ जना व्यक्तिले नयाँ जीवन पाएका छन् । ब्रेनडेथ भइसकेको व्यक्तिको अंग जुन त्यसै खेर जान्छ, ती अंगले हजारौंको ज्यान जोगाउन मद्दत गर्ने चिकित्सकहरू बताउँछन् । चिकित्सकका अनुसार त्यस्ता व्यक्तिले अंग दान गर्दा जीवित व्यक्तिले सित्तैमा अंग प्राप्त गर्ने गर्ने छन् । अर्को स्वस्थ व्यक्तिबाट अंग झिक्दा हुने जोखिमको अन्त्यहुने छ । यस्ता कार्यबाट समाजमा थुप्रै फाइदाहरु हुन्छन् । तर, यति महत्वपूर्ण हुँदाहुँदै पनि अंग दान कार्यक्रमलाई बढावा दिन नसकिएको चिकित्सकहरुको दुखसो छ । ब्रेनडेथ र अंग दानको फाइदा र महत्वका बारेमा केन्द्रित रहेर वरिष्ठ सर्जन डा.पुकारचन्द्र श्रेष्ठसँग नयाँ विकल्पका लागि गरिको कुराकानीको सम्पादित अंशः

---

कुन खअवस्थालाई बिरामीको मष्तिष्कको मृत्यु (ब्रेनडेथ) भएको भनिन्छ ?

सडक दुर्घटना या मष्तिष्क पक्षघातका कारण ब्रेनडेथ हुन्छ । मष्तिष्कघात, उच्चरक्त चाप, मधुमेहका कारण पनि रगतको नसाहरु छुटेर मष्तिष्कघात हुनसक्छ । अनि मष्तिष्कघातको उपचार सफल भएन भने बिरामीको ब्रेनडेथ हुन्छ । मष्तिष्क र मेरुदण्ड जोड्ने बीचको भागलाई ब्रेन स्टीम भनिन्छ, ब्रेन स्टीम डेथ नै ब्रेनडेथ हो । मष्तिष्कले ग्रहण गर्ने र प्रतिक्रिया दिने कार्यमा अपरिवर्तनीय क्षति भएमा ब्रेनडेथ भएको भनी बुझ्नुपर्छ । ब्रेनडेथ भएको निर्क्योल चिकित्सकहरूले गर्नुपर्छ । स्टीममा कुनै प्रतिक्रिया नभएको, बिरामीको शरीरमा प्राकृतिक रुपमा श्वासप्रश्वास नभएमा चिकित्सकले परीक्षण गरी ब्रेनडेथको घोषणा गर्न सक्छन् ।

ब्रेनडेथ भएको कति समयसम्मअन्यअंगले काम गर्छ ?

ब्रेनडेथ भएपछि पनि शरीरमा मुटु, फोक्सो, कलेजो, मिर्गाैला केही समयसम्म चलिरहन्छन् । किनभने शरीरमा रक्तसञ्चार भइरहेको हुन्छ । फोक्सोलाई भेन्टिलेटरमा राखेर चलाइरहेको हुन्छ भने मुटुको चाललाई चलाउन औषधी दिइएको हुन्छ । मष्तिष्क मृत्यु भएपछि अरु अंगहरुमा बिस्तारै क्षति पुग्छ । त्यसैले जतिसक्दो चाँडो अंगदानको प्रक्रिया सुरु गरिहाल्नुपर्छ । जति ढिला हुन्छ उत्तिनै अंगहरु खराब हुँदै जान्छन् । अंगनिकालेपछि आइस बक्समा राख्नुपर्छ । समयमै निकालिएको अंगहरुमध्ये २४ घण्टाभित्र मिर्गाैला, १० देखि १२ घण्टाभित्र कलेजो र प्यांक्रियाजतथा ४ देखि ६ घण्टासम्म मुटु र फोक्सोको प्रत्यारोपण गरिसक्नु पर्छ ।

नेपालमा ब्रेनडेथ पछिको अंगप्रयोगबारे कस्तो बुझाई छ ?

(ब्रेनडेथ)पछि गरिने अंगदान सम्बन्धी जनचेतना जन–जनमा पुग्न सकेको छैन । ३÷४ वर्ष अगाडि ब्रेनडेथ भएकाको अंगदानलाई प्रोत्साहित गर्न जुन जसरी चलेको थियो अहिले निराशाजनक छ । यसबारे बुझ्ने, बुझाउने, सोधखोज गर्ने, ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिहरुको अंगलिनकालागिनाम लेखाउने धेरै थिए तर अहिले जनचेतनाका कार्यक्रम ठप्प हुँदा यो व्यवस्था ओझेलमा परेको छ । नेता, कलाकार, समाजसेवी, पत्रकार लगायतले ब्रेनडेथ भएपछि मेरो अंगदानगर्नेछु भनेर मञ्जुरीनामा दिन उत्सुक हुन्थे । अहिले त्यो रौनक छैन । यसो हुनुमा कोभिड त छँदैछ ब्रेनडेथ सम्बन्धमा बनेको प्रावधानमा राजनीतिले पनि ठूलो असर ग¥यो ।

अहिलेसम्मअंगदानकालागिकतिजना इच्छुक देखिए ?

जतिबेला ब्रेनडेथको अंगदानलाई प्राथमिकतामा राखियो त्यतिबेलाकरिब २५ सयजनाले मञ्जुरीनामा दिनुभएको थियो । मञ्जुरीनामा दिनेहरुमा पूर्वस्वास्थ्यमन्त्री, नेता, पत्रकार, कलाकार, समाजसेवीलगायत छन् । अहिले वर्तमान स्वास्थ्यमन्त्री, मुख्य सचिवलगायतले अंगदानको घोषणा गरिसकेका छन् ।

हालसम्म ब्रेनडेथ भएकाकतिजनाको अंगको प्रयोग भएको छ ?

मैले अगाडि पनि भनिसकेँ, ३÷४ वर्षदेखि अंगदानलाई प्रोत्साहित गर्न केही कार्यक्रम हुनसकेनन् । हालसम्म तीनजना खव्यक्तिको ६ वटा मिर्गाैला र एउटा कलेजो प्रत्यारोपण गरेका छौं । ब्रेनडेथ सम्बन्धी प्रावधान आएको ५ वर्षमा जम्मा ३ जनाको मात्रै अंगदान हुनु भनेको निकै दुखःद् हो । हामीले ब्रेनडेथ भएकाको अंगदानलाई निकै अगाडि लैजान सक्थ्यौँ त्यसो हुन सकेन । अंगप्रत्यारोपण सम्बन्धी ऐनमा ब्रेनडेथ सम्बन्धी प्रावधान संसोधनसहित २०७२ को माघमा जारी भयो । २०७३ पुसमा प्रावधान लागू गर्न नियमावली बन्यो । नियमावली आएको ३ महिनापछि ब्रेनडेथ भएका व्यक्तिको २ वटा मिर्गाैला जीवित व्यत्तिको शरीरमा राखेका थियौं ।

नेपालमाअंगदानको आवश्यककति छ ?

नेपालमा कलेजो तथा मिर्गाैला रोगका बिरामीको संख्या बढ्दो छ । अस्पतालहरुको तथ्यांक हेर्दा वर्षेनी झण्डै ३ हजार जनाको मिर्गाैला र १ हजारको कलेजो फेल हुने गरेको छ । अंगप्रत्यारोपण गर्न नमिल्ने रोग भएका केही व्यक्तिलाई बाहेक मिर्गाैला फेल भएका अधिकांशलाई प्रत्यारोपण गर्नैपर्ने छ । तर वर्षमा करिक २५० जनाको मिर्गाैला र ५ जनाको मात्रै कलेजो प्रत्यारोपण हुने गरेको छ । अंग प्रत्यारोपणको आवश्यकता र आपूर्तिबीचको ठूलो खाडल देखिन्छ ।

यसको कारण अंगदाता नपाउनु नै हो । यो अवस्थामा हामीले अंग दानबारे बुझाएर यसलाई प्रोत्साहित गर्न सके प्रत्यारोपणको विकल्प नभएका बिरामीलाई अमृतसरह हुन्छ । त्यसैले नेपालजस्तो देशमा ब्रेनडेथबाट हुने अंग दानको महत्व धेरै छ । विकसित मुलुकमा हुने कुल प्रत्यारोपणको ८० प्रतिशत बढी अंग ब्रेनडेथ भएका व्यक्तिहरुबाट प्राप्त हुन्छ । सडक दुर्घटना त्यहाँपनि हुन्छ तर यहाँत्यहाँको तुलनामा अझ बढी हुन्छ ।

नेपालमा वर्षेनी दुर्घटना वाअन्यकुनै रोगका कारण २ हजार भन्दाबढीको ब्रेनडेथ हुने गरेको छ । एक जना ब्रेनडेथ भएको व्यक्तिको ८ वटा अंगजीवित शरीरमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । खेर जाने ती अंगहरुबाट ८ जनाको जीवन बचाउन सकिन्छ । ब्रेथडेथ भएकाव्यक्तिको २ वटा मिर्गाैला, २ वटा फोक्सो, एउटा मुटु, एउटा कलेजो, एउटा प्याक्रियाज गरी ८ वटा अंगजीवित शरीरमा प्रत्यारोपण गर्न सकिन्छ । नेपालमाभने अहिले मिर्गाैला र कलेजो मात्रै प्रयोग गर्न सकिने अवस्था छ । १ हजार ब्रेनडेथ भएका व्यक्तिको २ हजार वटा मिर्गाैला र १ हजार कलेजो गरी मिर्गाैला र कलेजोका ३ हजार बिरामीको ज्यान जोगिने थियो ।

ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगनिकालेर जीवित शरीरमा राख्नकत्तिको जोखिम हुन्छ ?

स्वस्थव्यक्तिको अंगनिकालेर प्रत्यारोपण गर्नुभन्दा ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगनिकाल्नु चुनौती रजोखिमकाहिसाबले निकै सहज हुन्छ । कलेजो प्रत्यारोपण गर्दा कलेजोको आधाभाग काटेर अर्काे व्यक्तिको शरीरमा राख्नुपर्ने हुँदा मिर्गाैलाको तुलनामा कलेजो प्रत्यारोपण निकै जोखिमपूर्ण छ । त्यसैले कलेजो प्रत्यारोपणमा ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगप्रयोग गर्नु सुरक्षित र लाभदायक हुन्छ । ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगप्रयोग हुन सके स्वस्थव्यक्तिको अंग निकाल्ननपर्ने, अंग दानकाक्रममा हुने जोखिमको अन्त्य हुन्छ । ब्रेनडेथ व्यक्तिको खेर जाने अंगलाई कुनै हानी बिना उपयोग गर्न सकिन्छ । मृत्यु भइसकेका व्यक्तिको अंग अर्काे जीवित व्यक्तिको शरीरमा बाँचिरहेको हुन्छ । यो जस्तो पुण्य काम अरु के हुन सक्ला ? त्यसैले सबैले अंगदान गर्न प्रतिवद्धता जनाउनुपर्छ, अंग दान गर्ने चलन बसाल्नुपर्छ ।

अंग दान जति हुनपर्ने थियो, त्यति किन भइरहेको छैन ?

अंग अरु व्यक्तिलाई दिनका लागि पहिला नै अंग दानको घोषणा गरेको हुनुपर्छ या निजको नजिकको नातेदार वा आफन्तले बिरामीको ब्रेनडेथ भएपछि अंग दान गर्न मञ्जुरी दिएको हुनुपर्छ । यी दुईमध्ये एक अवस्थामा मात्रै ब्रेनडेथ व्यक्तिको अंग प्रयोग गर्न सकिन्छ । नेपालमा अंग दानबारे जनचेतना हुनसकेको छैन । अर्काे कुरा, चिकित्सकीय जनशक्तिमा पनि अंग दानबारे व्यवहारिक ज्ञानको कमी छ । ऐनले ब्रेनडेथ भएकाव् यक्तिको अंग लिने सम्बन्धमा समन्वय गर्न शहीद धर्मभक्त अस्पताललाई समन्वय इकाइ तोकेको छ । यसलाई अझ यसरी स्पष्ट पारौं, उदाहरणका लागि कुनै अस्पतालमा उपचाररत बिरामीको ब्रेनडेथ भयो भने उक्त अस्पतालले समन्वयइकाइलाई यसबारे जानकारी गराउनुपर्ने हुन्छ । बिरामीका परिवारलाई परामर्श गर्ने, ब्रेनडेथ भएको व्यक्तिको अंग प्रयोग गर्न मिल्ने÷नमिल्ने जाँचगर्ने जिम्मा बिरामी रहेको अस्पतालको हुन आउँछ ।

उक्त अस्पतालअंगनिकाल्न सक्षम छ भने सोही अस्पतालले पनिअंगनिकाल्न सक्छ । प्रत्यारोपणको सुविधाभएको अस्पतालमा बिरामीको ब्रेनडेथ भएको छ भने त्यही अस्पतालमा अंगप्रत्यारोपण गर्न हामीप्रोत्साहित गर्छाै । यदि सो अस्पतालमा हुननसक्ने भए प्राविधिक टोली पठाउछौँ ।

अस्पताल तथाचिकित्सकलाई मेरो अनुरोध के छ भने–यदि बिरामीको ब्रेनडेथ भएमानिजको परिवारलाई अंगदानबारे सम्झाउनुहोला। बिना संकोच यसबारे समन्वयइकाइमाखबर गरिदिनुहोला । यहाँपारदर्शी रुपमाकाम हुन्छ । साथै अंग ग्रहणकर्ताले पनिआफू ब्रेनडेथ व्यक्तिको अंग लिन तयार रहेको भनीनाम टिपाउनुहोला ।

ब्रेनडेथ व्यक्तिको अंगनिकाल्न अस्पतालमा कस्ता पूर्वाधार र जनशक्ति चाहिन्छ ?

सर्वप्रथमअंगप्रत्यारोपणका लागिइजाजतप्राप्त अस्पताल र जनशक्ति हुनपर्छ । जीवितव्यक्तिको अंगप्रत्यारोपण गरेको विशेषज्ञ या प्राविधिकलाई ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगनिकाल्ने अनुभवनहुनपनि सक्छ । त्यसैले उक्तकार्य गर्न सक्षम हुनपर्छ । त्यसैले जीवितव्यक्तिको अंगप्रत्यारोपण गर्ने अस्पताल र जनशक्तिले ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगप्रत्यारोपण गर्न तालिमलिन जरुरी छ ।

ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंग क – कसले पाउँछन् ?

ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंग सबैले पाउँदैनन् । सर्वप्रथम ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगआफ्नो अंगसँगम्याचहुनुपर्यो । आफू सो अंगलिनतयार रहेको भनी बिरामीले उपचाररत अस्पतालमा मञ्जुरीनामादिनुपर्दछ । त्यसरी मञ्जुरीनामादिएकाव्यक्तिहरूमध्ये पनि सबैभन्दा बढी समय अंगको पर्खाइमा बसेको, डाइलाइसिस धेरै समयदेखि गरिरहेको, ब्रेनडेथ भएकाव्यक्ति र लिने व्यक्तिको उमेर समानभएमाअंगलिने व्यक्ति र ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगको म्याचिङ राम्रो भएमा र ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिमहिलावापुरुषजो भएपनिमहिलापहिलो प्राथमिकतामा पर्नेछ भनेर नियमावलीमाप्राथमिकतानिर्धारण गरिएको छ ।

अंगप्रत्यारोपणमा लैंगिकविभेदको अवस्थाविकराल छ । अंगदानमामहिलाको प्रयोगगर्ने तर अंग ग्रहण गर्न पुरुषको बाहुल्यता धेरै छ । स्वस्थव्यक्तिले दिने अंगदानमा ८० प्रतिशतदातामहिला हुन्छन् तर महिलालाई आवश्यक परे अंगदिइँदैन ।
यो अवस्थालाई मध्यनजर गरेर अंगप्रत्यारोपण सम्बन्धी ऐनमा ब्रेनडेथ भएकाव्यक्तिको अंगप्राप्तगर्नेबारे महिलालाई प्राथमिकतामा राखिएको थियो ।

तर केही समय अगाडि उक्तनियमावली संसोधन गरी महिलाले पाउने अधिकारलाई कटौती गरी नयाँनियमावलील्याइएको छ । महिलाले अंगपाउननसक्ने गरी नियमावली संसोधनगरिएको छ । ब्रेनडेथबाट पाएको अंगमहिलालाई ३ गुणा बढी दिनसक्ने गरी नियमावलीबनाइएको थियो । त्यसैले हामी फेरि उक्तनियमावली संसोधन गरी महिलालाई प्राथमिकतामा राख्ने कोसिस गरिरहेका छौँ ।